॥ अमृतबोध ॥ २७ डिसेंबर २०१६ ॥ हरिपाठ मंजिरी - ११ ॥

श्री माउलींच्या हरिपाठाच्या पहिल्या अभंगाचे प्रचलित शेवटचे चरण, "ज्ञानदेव म्हणे व्यासांचिया खुणा । द्वारकेचा राणा पांडवाघरी ॥" असे आहे. पण यातली महत्त्वाची चूक पू.मामा दाखवून देतात. काव्याच्या नियमाप्रमाणे, शेवटच्या कडव्यात प्रथम 'ज्ञानदेव म्हणे' असे आल्यावर, पुढे 'णे'च दोनदा आला पाहिजे. या उचित नियमानुसार शेवटचे चरण, "ज्ञानदेव म्हणे, व्यासांचिये खुणे । द्वारिकेचे राणें, पांडवां घरी ॥" असेच म्हणायला हवे. हाच पाठ या गूढ रूपकात्मक अभंगाचा अर्थ समजून घेण्यासाठी आवश्यकही आहे. प.पू. मामासाहेब देशपांडे महाराज याचा फार बहारीचा अर्थ सांगत असत.
द्वारकेचा राणा कोण? भगवान श्रीकृष्ण हे द्वारकेचे राणे नव्हते. यदुवंशाचा राजा होता उग्रसेन. तो पांडवांच्या घरी जात नसे. तो युद्धात तटस्थ होता. मग माउली 'द्वारकेचे राणे' मधून काय सांगत आहेत? अनेकवचन का वापरतात? पांडवांच्या घरी कोण गेले? या सर्वच प्रश्नांची समाधानकारक उत्तरे सहजासहजी मिळत नाहीत. पू.मामा मात्र या कोड्याचा सुंदर उलगडा करत असत.
"द्वारिका म्हणजे प्रवेश करण्याची द्वारे. द्वारे कशाची? तर देहाची. त्यांचे राणे म्हणजेच देहद्वारांच्या इंद्रचंद्रादी देवता." आपल्या देहालाही नऊ द्वारे आहेत. गीतेत देव म्हणतात, 'नवद्वारे पुरे देही ।' या प्रत्येक द्वाराचा एक एक राणा आहे. ती द्वारे म्हणजे इंद्रिये व या प्रत्येक इंद्रियास एक देवता आहे. उदा. वाक् इंद्रियाची देवता अग्नी, चक्षू म्हणजे डोळे यांची देवता सूर्य इ. 'द्वारिकेचे राणे' मधून माउली भगवान श्रीकृष्णांचा उल्लेख करीत नाहीत.
येथे पुन्हा एक प्रश्न येतो. पंच कर्मेंद्रिये व पंच ज्ञानेंद्रिये अशी दहा असताना द्वारे नऊच कशी? याचेही उत्तर पू.मामा देतात.
चरण, हस्त, गुद व उपस्थ ही चार कर्मेंद्रिये व यांचे चार मालक. तसेच श्रोत्र, नेत्र, त्वचा व घ्राण ही चार ज्ञानेंद्रिये व त्यांचे चार राणे. आता रसना हे ज्ञानेंद्रिय व वाक् हे कर्मेंद्रिय राहिले. पण या दोघांचे इंद्रिय एकच आहे, ते म्हणजे जीभ. एकच खोली मधे पडदा लावून दोन जण ती जशी वापरतात, तसे ह्या एकाच जिभेचे राणे दोन आहेत. म्हणून दहा राणे असूनही द्वारे म्हणजे इंद्रिये नऊच आहेत आपल्या शरीररूपी द्वारिकेला.
माउली म्हणतात, हे राणे पांडवांच्या घरी जातात. म्हणजे काय होते? शिवाय शास्त्रांनी दशमद्वार पण सांगून ठेवलेले आहे. मग ते कोणते? तसेच व्यासांची खूण कोणती? या सर्वांचा विलक्षण गूढार्थ पू.मामा सांगत असत, तो आपण उद्या पाहू.
(कृपया ही इमेज आपल्या फेसबुक वॉलवर तसेच व्हॉट्सप ग्रूप्सवर आवर्जून शेयर करावी ही विनंती. अशा पोस्ट्स नियमित वाचण्यासाठी कृपया हे पेज लाईक करावे.
https://m.facebook.com/sadgurubodh/
http://sadgurubodh.blogspot.in )